Tijdens de coronacrisis, in het bijzonder de eerste maanden, werden zorgverleners veel vaker geconfronteerd met overleden patiënten dan normaal. Hoe hebben ze dat beleefd? Welke indrukken zijn hen bijgebleven? Wat kan beter met het oog op toekomstige moeilijke situaties? In deze reeks spreekt Artsenkrant met artsen over de zorg voor (stervende) patiënten in coronatijden. Deze aflevering: dr. Barbara Sonneville, geriater in AZ Glorieux Ronse.
Het is iets langer dan een jaar geleden dat we dr. Barbara Sonneville spraken, destijds als geriater in opleiding in UZ Gent. (zie AK nr. 2585). Ondertussen is dr. Sonneville afgestudeerd en werkt ze in AZ Glorieux Ronse. Toen de coronacrisis uitbrak, had ze net haar draai gevonden...
Dokter Sonneville, u bent een jonge arts. Heeft u tijdens de crisis soms het gevoel gehad dat u door uw leeftijd ervaring miste, of net omgekeerd: dat u zich makkelijk kon aanpassen aan de snel veranderende omstandigheden?
Ik denk dat ik, vooral in de beginperiode, niet anders gereageerd heb dan collega-artsen. In januari van dit jaar werden we er ons langzaamaan van bewust dat er 'iets' op ons afkwam, maar (gebaart) dat was nog veraf. We realiseerden ons nog niet wat de omvang van de crisis zou zijn. Plots wordt het reëel. Het aantal besmettingen en IZ-opnames in de Belgische ziekenhuizen bleek snel te stijgen. We besloten niet te wachten op de overheidscommunicatie, en staken met het medisch management de koppen bij elkaar. Wat meteen duidelijk was: iedereen zou zich moeten aanpassen, en snel. Ik was nog maar recent gestart, mijn collega-geriater en ik waren volop het dagziekenhuis geriatrie aan het uitbouwen, ... Maar change of plans, dus (lacht). We vernamen dat een van de twee geriatrieafdelingen zou omgevormd worden tot covidafdeling, dat het dagziekenhuis werd gesloten, 'onze' verpleegkundigen zouden elders ingezet worden, ... Natuurlijk schik je je in die beslissingen, er was geen andere weg. In die zin was het inderdaad misschien een voordeel dat ik nog maar net een routine gevonden had, en me daardoor flexibel kon opstellen.
Een les met het oog op toekomstig moeilijke periodes, is om het menselijk contact zo lang mogelijk te behouden
Tijdens de eerste coronagolf was er heel wat ophef over het al dan niet opnemen van bewoners in het ziekenhuis.
De richtlijn van de Belgische Vereniging Gerontologie en Geriatrie voor de woonzorgcentra (om de zwakste bewoners niet meer naar het ziekenhuis te brengen, nvdr) was voor ons een (wikt woorden) bevestiging dat de triagecriteria die we op grote schaal toepasten, gestaafd waren en ook: dat mijn collega-geriaters in het ziekenhuis en ik niet de enigen waren die het die het wrang vonden om patiënten te 'selecteren'. Het is een andere manier van werken dan we gewoon zijn, dan we willen. In plaats van individuele geneeskunde toe te passen zoals we doorgaans doen, waarbij de patiënt wordt binnengebracht, we zijn toestand evalueren, de nodige medische handelingen verrichten om zijn leven te redden of te verlengen, ... moesten we nu, uitgaande van population-based medicine, op voorhand beslissen om patiënten al dan niet op te nemen. Omdat bij overbelasting van het ziekenhuis natuurlijk de mogelijkheid bestaat dat een patiënt met een aanzienlijke overlevingskans kritische zorg wordt geweigerd, terwijl er andere patiënten disproportioneel worden behandeld en daarmee een bed bezetten.
Heeft u op een bepaald moment dan echt oudere patiënten moeten 'weigeren'?
Naar mijn gevoel is het in ons ziekenhuis nooit zover moeten komen en hadden we nog genoeg bedcapaciteit. In een aantal woonzorgcentra in de buurt woedde echter een outbreak. Hadden we al die patiënten opgenomen, dan waren we niet toegekomen qua bedden en zouden we handen tekort gehad hebben, zoveel is zeker. Eén keer per week toerde mijn collega-geriater met de CRA van de woonzorgcentra binnen de vzw, om een inschatting te maken van de toestand van 'covidbewoners'. Wie konden we wel nog opnemen en helpen? Welke bewoners bleven beter in het rusthuis? Op die manier hebben we toch ons steentje proberen bij te dragen. Aan de huisartsen hebben we van in het begin gecommuniceerd dat we altijd telefonisch bereikbaar zijn voor overleg omtrent een opname, bijvoorbeeld als er ondanks onze criteria twijfel bestond of er nog iets voor de patiënt kon gedaan worden. Toch blijf je, na al die maanden, achter met een gevoel dat er mogelijk patiënten ontglipt zijn voor wie we nog iets hadden kunnen doen. Was het wel covid-19 waar ze aan overleden zijn? Hebben we wel het onderste uit de kan gehaald?
In het eerste interview in deze reeks, zegt dr. Gert Huysmans (voorzitter Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen) dat de palliatieve zorg vooral in de eerste coronamaanden te snel werd losgelaten. Hoe staat u daartegenover?
Ik kan collega Huysmans zeker bijstaan in wat hij zegt. Tijdens de coronacrisis zijn palliatieve en comfortzorg in de 'zorgpiramide' naar beneden getuimeld. Dat is zo. Met de hoofdarts zijn we in het ziekenhuis vroeg in de crisis een protocol overeengekomen om bij een dreigend overlijden afscheid nemen toe te staan op fysieke wijze. Uiteraard niet zoals voorheen: als bleek dat het niet meer ging nadat we een patiënt nog alle kansen hadden gegeven, werd de familie opgetrommeld, kwam een palliatief supportteam minimum twee keer per dag langs, was er ziekenzalving, ... Kortom, er werd alles aan gedaan om de patiënt een warm afscheid te geven. Nu... was één bezoeker, maximum twee toegestaan - hij of zij mocht zeker niet ziek zijn en geen risicocontact -, bij aankomst moest dat gekke pak aan, de bezoektijd was 20 minuten en men mocht de patiënt zeker niet aanraken. En ja, er zijn jammer genoeg ook mensen alleen gestorven...
Na die eerste golf, blijf je achter met een gevoel dat er mogelijk patiënten ontglipt zijn voor wie we nog iets hadden kunnen doen
Volgens mij zijn artsen er zich wel degelijk van bewust dat palliatieve en comfortzorg, alleszins tijdens de eerste coronamaanden, niet de aandacht heeft gekregen die ze in de zorg verdient. Dat zal er mijns inziens alleen maar voor zorgen dat er, in toekomstig moeilijke periodes, des te meer aandacht voor zal zijn. Er is nu ook minder onzekerheid en angst, we weten nu dat met het nodige beschermingsmateriaal en de nodige maatregelen het risico op besmetting klein is.
Is het volgens u een drastische maatregel geweest om geen bezoek toe te laten op een dienst als geriatrie?
Nog voor er daarover communicatie kwam van overheidswege, waren mijn collega en ik het erover eens om geen bezoek meer toe te laten. We hadden schrik, zagen de beelden in Italië... We zouden alternatieven zoeken voor contact met familie en naasten en hebben dat ook gedaan. Zo belden we dagelijks om een update te geven over onze covidpatiënten - kort, maar dat werd enorm geapprecieerd. Dat is trouwens iets dat we in de dagdagelijkse zorgverlening verder hebben gezet. Maar wie had gedacht dat die eerste golf zo lang zou duren? Nu is er onder strikte voorwaarden weer bezoek toegelaten, en dat lukt goed. We houden ons aan de regels, maar zijn menselijk. Zo is één bezoeker toegelaten, maar als bijvoorbeeld een bejaarde echtgenoot niet meer in staat is om zelfstandig zijn vrouw te bezoeken, dan staan we uiteraard toe dat hij begeleid wordt door een familielid of kennis. En zo zijn er nog uitzonderingen. De eenzaamheid van patiënten, op sommige momenten het gebrek aan menselijkheid, zijn zeker een complicatie geweest van corona. Meer dan eens hebben we van familieleden van patiënten te horen gekregen: "Sinds de lockdown gaat het een stuk minder goed met mama" - patiënten met een gekende problematiek van dementie, die plots verergerd is.
Is dat een onderschat probleem geweest, de eenzaamheid van patiënten?
Misschien wel. Maar toen hadden we het gevoel dat we niet anders konden, we wisten niet wat er op ons afkwam. Het bezoek afschaffen was misschien een drastische maatregel, maar een maatregel die we om veiligheidsredenen met de beste bedoelingen hebben genomen. Een les met het oog op toekomstig moeilijke periodes, is om het menselijk contact weliswaar zo lang mogelijk te behouden.
(Lees verder onder de foto.)
"Ik was nog maar recent gestart, mijn collega-geriater en ik waren volop het dagziekenhuis geriatrie aan het uitbouwen, ... Maar change of plans, dus!"
Het coronavirus heeft veel - vooral - ouderen getroffen. Op emotioneel vlak lijkt het me niet makkelijk om in deze periode geriater te zijn.
(snel) Ik beklaag mij mijn keuze zeker niet. Maar ik heb me de afgelopen maanden bij momenten heel machteloos gevoeld. Bij jonge patiënten wordt doorgaans alles uit de kast gehaald om hen erdoor te halen, terwijl ik als geriater vaak het gevoel heb gehad: ik sta erbij en kijk ernaar. Ik herinner me een bejaarde, frêle dame die binnengebracht werd op de covidspoedafdeling. Ze kon niet meer stappen, was zwaar hulpbehoevend., ... (stil) De afspraken over wat we wel en niet konden doen, waren wat ze waren. We namen contact op met de familie, de huisarts, maar de patiënte ging zienderogen achteruit. Uiteindelijk is de familie er niet op tijd geraakt, en is hun moeder in onze armen gestorven. Dat gaf ons, artsen en verpleegkundigen, en uiteraard ook haar familie, een... gerust gevoel. Maar patiënten op zo'n manier zien gaan, is natuurlijk niet waarvoor we het doen.
In zekere zin zijn geriaters daarom benadeeld, omdat ze vaak moeten beslissen over leven en dood. Maar wij zijn God niet, hé. Gelukkig waren we met een gans team om elkaar te ondersteunen en te beschermen en heeft niemand een dergelijke beslissing alleen moeten nemen. Maar het blijft natuurlijk niet leuk. Hopelijk kunnen we met z'n allen op diezelfde collegialiteit en solidariteit rekenen als we opnieuw voor een moeilijke periode staan.
Het is iets langer dan een jaar geleden dat we dr. Barbara Sonneville spraken, destijds als geriater in opleiding in UZ Gent. (zie AK nr. 2585). Ondertussen is dr. Sonneville afgestudeerd en werkt ze in AZ Glorieux Ronse. Toen de coronacrisis uitbrak, had ze net haar draai gevonden... Dokter Sonneville, u bent een jonge arts. Heeft u tijdens de crisis soms het gevoel gehad dat u door uw leeftijd ervaring miste, of net omgekeerd: dat u zich makkelijk kon aanpassen aan de snel veranderende omstandigheden?Ik denk dat ik, vooral in de beginperiode, niet anders gereageerd heb dan collega-artsen. In januari van dit jaar werden we er ons langzaamaan van bewust dat er 'iets' op ons afkwam, maar (gebaart) dat was nog veraf. We realiseerden ons nog niet wat de omvang van de crisis zou zijn. Plots wordt het reëel. Het aantal besmettingen en IZ-opnames in de Belgische ziekenhuizen bleek snel te stijgen. We besloten niet te wachten op de overheidscommunicatie, en staken met het medisch management de koppen bij elkaar. Wat meteen duidelijk was: iedereen zou zich moeten aanpassen, en snel. Ik was nog maar recent gestart, mijn collega-geriater en ik waren volop het dagziekenhuis geriatrie aan het uitbouwen, ... Maar change of plans, dus (lacht). We vernamen dat een van de twee geriatrieafdelingen zou omgevormd worden tot covidafdeling, dat het dagziekenhuis werd gesloten, 'onze' verpleegkundigen zouden elders ingezet worden, ... Natuurlijk schik je je in die beslissingen, er was geen andere weg. In die zin was het inderdaad misschien een voordeel dat ik nog maar net een routine gevonden had, en me daardoor flexibel kon opstellen. Tijdens de eerste coronagolf was er heel wat ophef over het al dan niet opnemen van bewoners in het ziekenhuis. De richtlijn van de Belgische Vereniging Gerontologie en Geriatrie voor de woonzorgcentra (om de zwakste bewoners niet meer naar het ziekenhuis te brengen, nvdr) was voor ons een (wikt woorden) bevestiging dat de triagecriteria die we op grote schaal toepasten, gestaafd waren en ook: dat mijn collega-geriaters in het ziekenhuis en ik niet de enigen waren die het die het wrang vonden om patiënten te 'selecteren'. Het is een andere manier van werken dan we gewoon zijn, dan we willen. In plaats van individuele geneeskunde toe te passen zoals we doorgaans doen, waarbij de patiënt wordt binnengebracht, we zijn toestand evalueren, de nodige medische handelingen verrichten om zijn leven te redden of te verlengen, ... moesten we nu, uitgaande van population-based medicine, op voorhand beslissen om patiënten al dan niet op te nemen. Omdat bij overbelasting van het ziekenhuis natuurlijk de mogelijkheid bestaat dat een patiënt met een aanzienlijke overlevingskans kritische zorg wordt geweigerd, terwijl er andere patiënten disproportioneel worden behandeld en daarmee een bed bezetten. Heeft u op een bepaald moment dan echt oudere patiënten moeten 'weigeren'?Naar mijn gevoel is het in ons ziekenhuis nooit zover moeten komen en hadden we nog genoeg bedcapaciteit. In een aantal woonzorgcentra in de buurt woedde echter een outbreak. Hadden we al die patiënten opgenomen, dan waren we niet toegekomen qua bedden en zouden we handen tekort gehad hebben, zoveel is zeker. Eén keer per week toerde mijn collega-geriater met de CRA van de woonzorgcentra binnen de vzw, om een inschatting te maken van de toestand van 'covidbewoners'. Wie konden we wel nog opnemen en helpen? Welke bewoners bleven beter in het rusthuis? Op die manier hebben we toch ons steentje proberen bij te dragen. Aan de huisartsen hebben we van in het begin gecommuniceerd dat we altijd telefonisch bereikbaar zijn voor overleg omtrent een opname, bijvoorbeeld als er ondanks onze criteria twijfel bestond of er nog iets voor de patiënt kon gedaan worden. Toch blijf je, na al die maanden, achter met een gevoel dat er mogelijk patiënten ontglipt zijn voor wie we nog iets hadden kunnen doen. Was het wel covid-19 waar ze aan overleden zijn? Hebben we wel het onderste uit de kan gehaald? In het eerste interview in deze reeks, zegt dr. Gert Huysmans (voorzitter Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen) dat de palliatieve zorg vooral in de eerste coronamaanden te snel werd losgelaten. Hoe staat u daartegenover?Ik kan collega Huysmans zeker bijstaan in wat hij zegt. Tijdens de coronacrisis zijn palliatieve en comfortzorg in de 'zorgpiramide' naar beneden getuimeld. Dat is zo. Met de hoofdarts zijn we in het ziekenhuis vroeg in de crisis een protocol overeengekomen om bij een dreigend overlijden afscheid nemen toe te staan op fysieke wijze. Uiteraard niet zoals voorheen: als bleek dat het niet meer ging nadat we een patiënt nog alle kansen hadden gegeven, werd de familie opgetrommeld, kwam een palliatief supportteam minimum twee keer per dag langs, was er ziekenzalving, ... Kortom, er werd alles aan gedaan om de patiënt een warm afscheid te geven. Nu... was één bezoeker, maximum twee toegestaan - hij of zij mocht zeker niet ziek zijn en geen risicocontact -, bij aankomst moest dat gekke pak aan, de bezoektijd was 20 minuten en men mocht de patiënt zeker niet aanraken. En ja, er zijn jammer genoeg ook mensen alleen gestorven... Volgens mij zijn artsen er zich wel degelijk van bewust dat palliatieve en comfortzorg, alleszins tijdens de eerste coronamaanden, niet de aandacht heeft gekregen die ze in de zorg verdient. Dat zal er mijns inziens alleen maar voor zorgen dat er, in toekomstig moeilijke periodes, des te meer aandacht voor zal zijn. Er is nu ook minder onzekerheid en angst, we weten nu dat met het nodige beschermingsmateriaal en de nodige maatregelen het risico op besmetting klein is. Is het volgens u een drastische maatregel geweest om geen bezoek toe te laten op een dienst als geriatrie?Nog voor er daarover communicatie kwam van overheidswege, waren mijn collega en ik het erover eens om geen bezoek meer toe te laten. We hadden schrik, zagen de beelden in Italië... We zouden alternatieven zoeken voor contact met familie en naasten en hebben dat ook gedaan. Zo belden we dagelijks om een update te geven over onze covidpatiënten - kort, maar dat werd enorm geapprecieerd. Dat is trouwens iets dat we in de dagdagelijkse zorgverlening verder hebben gezet. Maar wie had gedacht dat die eerste golf zo lang zou duren? Nu is er onder strikte voorwaarden weer bezoek toegelaten, en dat lukt goed. We houden ons aan de regels, maar zijn menselijk. Zo is één bezoeker toegelaten, maar als bijvoorbeeld een bejaarde echtgenoot niet meer in staat is om zelfstandig zijn vrouw te bezoeken, dan staan we uiteraard toe dat hij begeleid wordt door een familielid of kennis. En zo zijn er nog uitzonderingen. De eenzaamheid van patiënten, op sommige momenten het gebrek aan menselijkheid, zijn zeker een complicatie geweest van corona. Meer dan eens hebben we van familieleden van patiënten te horen gekregen: "Sinds de lockdown gaat het een stuk minder goed met mama" - patiënten met een gekende problematiek van dementie, die plots verergerd is. Is dat een onderschat probleem geweest, de eenzaamheid van patiënten?Misschien wel. Maar toen hadden we het gevoel dat we niet anders konden, we wisten niet wat er op ons afkwam. Het bezoek afschaffen was misschien een drastische maatregel, maar een maatregel die we om veiligheidsredenen met de beste bedoelingen hebben genomen. Een les met het oog op toekomstig moeilijke periodes, is om het menselijk contact weliswaar zo lang mogelijk te behouden.(Lees verder onder de foto.)Het coronavirus heeft veel - vooral - ouderen getroffen. Op emotioneel vlak lijkt het me niet makkelijk om in deze periode geriater te zijn.(snel) Ik beklaag mij mijn keuze zeker niet. Maar ik heb me de afgelopen maanden bij momenten heel machteloos gevoeld. Bij jonge patiënten wordt doorgaans alles uit de kast gehaald om hen erdoor te halen, terwijl ik als geriater vaak het gevoel heb gehad: ik sta erbij en kijk ernaar. Ik herinner me een bejaarde, frêle dame die binnengebracht werd op de covidspoedafdeling. Ze kon niet meer stappen, was zwaar hulpbehoevend., ... (stil) De afspraken over wat we wel en niet konden doen, waren wat ze waren. We namen contact op met de familie, de huisarts, maar de patiënte ging zienderogen achteruit. Uiteindelijk is de familie er niet op tijd geraakt, en is hun moeder in onze armen gestorven. Dat gaf ons, artsen en verpleegkundigen, en uiteraard ook haar familie, een... gerust gevoel. Maar patiënten op zo'n manier zien gaan, is natuurlijk niet waarvoor we het doen.In zekere zin zijn geriaters daarom benadeeld, omdat ze vaak moeten beslissen over leven en dood. Maar wij zijn God niet, hé. Gelukkig waren we met een gans team om elkaar te ondersteunen en te beschermen en heeft niemand een dergelijke beslissing alleen moeten nemen. Maar het blijft natuurlijk niet leuk. Hopelijk kunnen we met z'n allen op diezelfde collegialiteit en solidariteit rekenen als we opnieuw voor een moeilijke periode staan.
